ی امام را از درگذشت پیامبر گرامی (ص) (28 صفر سال 11 هجری قمری) تا جریان افتادن مصر به دست معاویه و عمرو بن عاص، یا در واقع: عمر و پسر نابغه، (در ماه صفر سال 38 ه. ق.) در بردارد. و از آن جا که از شهادت محمد بن ابی‏بکر تا شهادت امیرالمؤمنین (ع) بیشتر از دو سال و نیم فاصله بود، حوادث این دو سال و نیم سراسر عبارت بودند از: حمله‏های وحشتگسترانه و ناجوانمردانه‏ی افراد معاویه به مرزها و شهرها و آبها و آبادیهای عراق، و کشتن عده‏ای بی دفاع و بی سلاح، و اعزام شخصی از طرف امام برای دفاع از مردم و پیگردی، و فرار وحشتگستر پیش از رسیدن سردار امام و یا درگیری و فرار، همچون فتنه‏ی بصره به وسیله‏ی ابن حضرمی، فتنه‏ی خرّیت بن راشد در سال 38، تاخت و تاز نعمان بن بشیر به عین التمر، و تاخت و تاز سفیان بن عوف به انبار در سال 39، و تاخت و تاز و کشتار بُسر بن أبی أرطاة به حجاز و یمن در سال 40، و بالاخره توطئه‏ی گسترده‏ی به شهادت رسانیدن امام با استفاده از عوامل آماده و سبک مغزی از خوارج در رمضان سال چهلم. ثقة الاسلام محمّد بن یعقوب کلینی- رفع الله درجاته- از علی بن ابراهیم (ره) نقل می‏کند که وی به اسناد خود گفت: امیرالمؤمنین (ع)، پس از بازگشت از نهروان نامه‏ای نوشت، و فرمان داد برای مردم خوانده شود. این نامه را از آن روی نوشت که مردم درباره‏ی ابوبکر و عمر و عثمان از او می‏پرسیدند، آن حضرت خشمگین شده گفت: وقتی از هم اکنون شایسته‏تر برای پرسشی این چنین- که اهمیت تعیین کننده‏ای هم در زندگیتان ندارد- پیدا نکردید؟ نمی‏بینید این مصر است که به دست دشمن افتاده، معاویة بن خدیج محمد بن أبی‏بکر را کشته است؟ وامصیبتا! مصیبتی از کشته شدن محمّد بزرگتر مرا دچار نشده است؛ زیرا به خدا سوگند او را همانند یکی از فرزندانم می‏دانم! سبحان الله! در همان هنگام که امیدوار بودیم بر آنچه در دست آنان است پیروز و چیره شویم، ناگهان می‏بینیم که آنان بر آنچه در دست ماست چیره می‏گردند! (با همه‏ی اینها، برای اینکه پرسش پایان‏ناپذیر و همیشگی شما را پاسخ گفته باشم، برای آخرین بار) نامه‏ای برایتان می‏نویسم که پرسش شما را به روشنی پاسخگو باشد، إن شاء الله تعالی. پس دبیر خود عبیدالله بن أبی رافع را فراخوانده فرمود: ده تن از افراد مورد اطمینان مرا به نزدم بیاور. گفت: آنان را نام ببر، امیرالمؤمنین! گفت: اصبغ بن نباته، ابوطفیل عامر بن وائله‏ی کنانی، زر بن حبیش اسدی، جویریة بن مسهر عبدی، خندف بن زهیر اسدی، حارثة ابن مضرب همدانی، حارث بن عبدالله اعور همدانی، مصابیح نخعی، علقمة بن قیس، کمیل بن زیاد و عمیر بن زراره[2] را بگو بیایند. عبیدالله آنان را فراخوانده به نزد امیرالمؤمنین (ع) آمدند. بدانان گفت: این نامه را بگیرید، شما گواه باشید و عبیدالله بن أبی رافع باید هر روز جمعه آن را بخواند، اگر تحریک کننده‏ای (که حقایق آن را با خواستهای خود هماهنگ نیافت) قصد سروصدا و هوچیگری داشت، میان خود و او قرآن را قرار داده به انصافش فراخوانید. بِسْم الله الرَّحمن الرَّحیم به نام الله آن بخشایشگر همگان از بنده‏ی خدا علی امیرالمؤمنین (ع)، به پیروان خود از مؤمنان و مسلمانان! بی گمان خدا می‏گوید: «وَ اًِّنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لاًِّ َبْرَاهِیمَ».[3] و آن نامی است که خدای بلند جایگاه در کتاب بدان شرف و افتخار بخشید، و شما شیعه‏ی پیامبر محمّد (ص)، هستید؛ همان گونه که ابراهیم نیز از شیعیان او است. نامی است همگانی و بی هیچ ویژگی (که به همه‏ی پیروان پیامبر (ص) گفته می‏شود)؛ و امری است بی هیچ بدعتی از خود درآورده (بلکه از قرآن در این نامگذاری سود جسته‏ایم). و درود خدا باد بر شما! در حالی که این الله همان سلامت بخش و تأمین کننده‏ی دوستان خود از عذاب فراگیر است، و با دادگری خود بر همه‏ی شما حاکم. اما بعد، خدای بلند جایگاه محمّد (ص)، را در موقعیّتی برانگیخت که شما گروه عرب در بدترین حالت به سر می‏بردید؛ برخی از افراد شما به سگ خود می‏خورانید، در حالی که فرزندان خود را (از بیم ناداری) می‏کشت، بردیگری تاخت آورده با دارایی دستبرد زده‏ی او باز می‏گشت، و ناگهان خود او مورد تاخت و تاز و دستبرد دیگری قرار می‏گرفت. شما علهزو هبید[4] و مردار و خون می‏خوردید، بر سنگهای ناهموار و بتهای گمراه می‏زیستید، خوراک ناگوار می‏خوردید و آب بد بو و گندیده می‏نوشیدید، خون یکدیگر می‏ریختید، و برخی دیگری را به بند می‏کشیدید. در چنین هنگامه‏ای خدا قریش را با سه آیه و همه‏ی عرب را با یک آیه ویژه‏ی نعمت خود گردانید. نخستین آیه‏ی او درباره‏ی قریش این گفته‏ی خدای بلند جایگاه است: «به یاد آورید هنگامی را که در زمین اندک افرادی ناتوان داشته شده بودید و بیم آن داشتید که مردم شما را بربایند، پس خدا شما را در پناه رحمت خود گرفت، و به یاری خود توانمندتان کرد، و از پاکیزه‏ها روزیتان بخشید، باشد که سپاس گویید».[5]. دوّمین آیه‏اش: «خدا به کسانی از شما که ایمان آورده‏اند و هر کس به شایستگی‏ها عمل کند وعده داده است که بی گمان و بی هیچ تردیدی آنان را در زمین به جانشینی رساند، همان گونه که خواستار جانشین شدن کسانی شد که پیش از آنان بودند، و دینی را که به خوشنودی برایشان برگزیده است فراگیر و برقرار کند، و نگرانی و بیمشان را به امنیّت دگرگون سازد. (شرطش آنکه) مرا پرستیده هیچ چیزی را با من شریک نگیرید، و هر کس پس از گرایش و یکتاپرستی کفر ورزید، همان بیرون شدگان از راه راست به شمار روند».[6]. سوّمین آیه در پاسخ گفته‏ی قریش به پیغمبر خدای والا جایگاه است هنگامی که آنان را به اسلام و هجرت فرا خواند، گفتند: «اگر ما همراه تو راه هدایت را پیروی کنیم از سرزمینمان ربوده می‏شویم». خدای والا جایگاه در پاسخ آنان گفت: «آیا حرم امنیت داری را برایشان فراهم نساخته‏ایم که بار و برها و میوه‏های هر چیزی به عنوان روزی از نزد ما به سوی آن روانه می‏شود؟ لیکن بیشتر آنان نمی‏دانند».[7] .اما آیه‏ای که اعراب همه را دربر می‏گیرد این گفته‏ی خدای والا جایگاه است: «نعمت و بهره‏ی بزرگ خدا را بر خود به یاد آورید، هنگامی که دشمن یکدیگر بودید، پس خدا دلهای شما را با یکدیگر پیوند داد و با نعمت او از شام دشمنی به بام برادری درآمدید، و (نیز آن روزگاری را به یاد آورید که) برکناره‏ی پرتگاهی از آتش بودید و پس (با پدید آمدن اسلام) شما را از آن پرتگاه رهایی بخشید، خدا این چنین نشانه‏های خود را روشن می‏گرداند باشد که بدین وسیله راه یابید».[8] . وه چه نیک نعمتی که از آن بزرگتر بهره‏ای در گمان نمی‏گنجد، به شرط آنکه از آن جایگاه که شما را شایای چنین بهره‏ای کرده است بیرون نیایید به وضع گذشته بازگردید؛ و وامصیبتا که مصیبتی بس بزرگ است اگر بدان ایمان نیاورید و از آن رویگردان شوید! پیامبر خدا (ص)، در حالی در گذشت که آنچه را به خاطر آن فرستاد شده بود به دیگران رسانید. وای از آن مصیبتی که برای نزدیکتران ویژگی داشت، و مؤمنان همگی را فرا گرفت و دچار ساخت، و هرگز دیگر چنان مصیبتی کسی را در بر نمی‏گیرد، و مانند آن دیده نمی‏شود. آن بزرگوار (ص)، به راه خویش رفت و کتاب خدا و خاندانش را به جای گذاشت که دو پیشوای‏اند بی اینکه با یکدیگر اختلافی داشته باشند، و دو برادرند که دست از یاری هم بر نمی‏دارند، و دو متّحد هستند که از یکدیگر جدا نمی‏شوند. و خدا جان محمّد (ص)، را در حالی گرفت که من از همه‏ی مردم در نزدیکی به وی نزدیکتر و شایسته‏تر از پیراهنم بودم که بر تن دارم، و هرگز چنین گمانی را به دل و اندیشه‏ای را به سر راه نمی‏دادم که مردم روی خود را(پس از او) از من بگردانند و به دیگری نهند. همینکه با آهنگی استوار در سپردن سرپرستی و ولایت به من کندی نشان دادند، و انصار- که یاران خدا و ستونهای جنگی اسلام بودند- از یاری من دست شستند، گفتند: «اگر آن را به علی نسپارید سرور ما (سعد بن عباده‏ی انصاری خزرجی) برای به دست آوردن آن شایسته‏تر از دیگری است». به خدا سوگند نمی‏دانم به چه کسی شکایت برم چه برای ستمی که بر حقّ انصار رفته است، و چه از جهت ستمی که بر حقّ خود من رفته است، حتی با وجود آنکه حقّ من گرفته شده باز هم من ستم رسیده به شمار می‏روم، زیرا سخنگوی قریش گفت: «پیشوایان از قریش هستند». با این گفتار هم انصار را از خواست و ادعای خود راندند و هم مرا از رسیدن به حقّم باز داشتند. دسته‏ای از افراد آمده به من پیشنهاد یاری کردند، از آنان دو فرزند (یا فرزندان) سعید بودند، و مقداد بن اسود، ابوذرّ غفاری، عَمّار بن یاسر، سلمان فارسی، زُبَیر بن عَوَّام و بُرأ ابن عازب. بدانان گفتم: مرا از پیامبر (ص)، پیمانی است، و سفارشی به من فرموده است که از آنچه به من فرمان داده است سرپیچی نمی‏کنم. پس به خدا سوگند اگر بر پوزه‏ام لگام زنند برای خدای والا جایگاه شنیدن و فرمانبردن را خستو شوم و بپذیرم. همینکه دیدم مردم برای بیعت بر سر ابوبکر انبوه شده‏اند، دست خود را باز داشتم و گمانم این بود که من از همه کس به جانشینی رسول خدا (ص)، شایسته‏تر و سزاوارترم. این کار در روزهایی انجام می‏گرفت که پیامبر خدا (ص) أُسامة بن زید را بر سپاهی فرمانده کردم بود، و آن دو (ابوبکر و عمر) را هم در آن سپاه قرار داده تا پیغمبر گرامی (ص) جان داشت می‏گفت: «سپاه أُسامه را روانه کنید، سپاه أُسامه را روانه کنید». این سپاه به سوی شام رهسپار شده چون به «اذرعات» رسید با سپاهی از رومیان رو به رو گردید و آنان را شکست دادند و به گریز واداشتند، و خدا داراییهایشان را بهره‏ی اینان گردانید. همینکه دیدم برگشتگانی از مردم از اسلام دست برداشته به نابودی دین محمّد و کیش ابراهیم(علیهما السلام) فرا می‏خوانند، نگران شده، ترسیدم که اگر به یاری اسلام و مسلمانان برنخیزم، آنچنان رخنه و ویرانی در آن بینم که مصیبتش بر من بسی بزرگتر از مصیبت از دست دادن سرپرستی امر شما باشد که بی گمان این سرپرستی چیزی جز بهره‏ی روزهایی انگشت شمار نیست، و سرانجام به سر می‏رسد و برچیده می‏شود؛ آنچنان که ابر، لذا همراه با آن مردم در پیشامدهای نخستین به پا خاستم تا اینکه باطل یکسره نابود شد، و سخن خدا بود که بر هر سخن دیگر برتر آمد؛ اگر چه کافران نخواهند و نپسندند. همینکه سعد مردم را دید که با ابوبکر بیعت می‏کنند، بانگ برآورد: مردم، به خدا قسم من خواستار حکومت شما نبودم تا اینکه دیدم آن را از علی برگردانیدید، و با شما بیعت نمی‏کنم تا هنگامی که علی بیعت کند، و شاید اگر او هم بیعت کند من بیعت نکنم. آنگاه بر چهار پای خود سوار شده به حَوْران دمشق رفت و در کاروانسرایی (یا در عنان) اقامت گزید، تا اینکه به هلاکت رسید و بیعت نکرد. و فروة بن عمرو انصاری- که (در جنگها) همراه با رسول خدا (ص)، دو اسب را می‏کشید، و یک هزار ظرف از خرما پر می‏کرد و سپس در راه خدا صدقه می‏داد- برخاسته بانگ برآورد: گروه قریش، به من خبر دهید آیا در میان شما کسی هست که شایسته‏ی خلافت باشد و شایستگیهایی که در علی است در او بُوَد؟ قَیس بن مُخْرِمة الزُّهْری گفت: در میان ما کسی نیست که شایستگیهای علی در او باشد. گفت: راست است، حال آیا چیزی در وجود علی هست که در کسی از شما نباشد؟ گفت: آری. گفت: پس چه عاملی شما را از (بیعت کردن با) او بازداشت؟ گفت: گرد آمدن مردم بر سر ابی‏بکر. گفت: هان به خدا سوگند اگر به سنّت خود درست رسیدید،[یا اگر سنّت خود را زنده کردید «خ ل»] از سنّت پیامبرتان منحرف شدید، در حالی که اگر این امر را در میان خاندان پیامبرتان قرار می‏دادید بی گمان از فراز سرتان و از زیر پایتان بهره‏مند (از نعمتهای الهی) می‏شدید. سرانجام زمام کار به دست ابوبکر سپرده شد و بدون انحراف راه میانه را در پیش گرفت. من نیز نصیحتگرانه با او همراهی کردم، و با جهادی پیگیر در مواردی که از خدا فرمانبرداری داشت از او فرمان بردم، تا اینکه چون مرگش در رسید به خود گفتم او دیگر این امر را از من نمی‏گرداند، اگر ویژگی میان او و عمر وجود نداشت، و امری که از پیش بر سر آن با یکدیگر به توافق رسیده بودند نبود، هر آینه به گمانم چنین نمی‏کرد؛ زیرا گفتار پیغمبر (ص)، به بُرَیْدَه‏ی أَسْلَمی را، هنگامی که من و خالد بن ولید را به یمن گسیل فرمود، شنیده بود که گفت: «اگر در این راه هر کدام از شما دو نفر جدا افتادید هر یک به تنهایی فرمانده سپاه خویش است، و هر گاه با هم بودید، علی بر همگی فرمانده باید باشد». ما در آن جا جنگیدیم و تنی چند اسیر به دستمان افتاد که «خَولَة دختر جعفر جارالصفا» نیز از آنان بود. من او را به عنوان سهم خود برگرفتم، و خالد او را بهره‏ی به چنگ آمده‏ی خود شمرده از من گرفت، و بُرَیده را، به عنوان شکایت و بدگویی علیه من، به نزد رسول خدا فرستاده او را از کار من که بر گرفتن خَولة باشد آگاه گردانید. پیامبر (ص) به او گفت: «بُرَیْده، بهره‏ی او در خمس بیش از آن بوده که برگرفته است، هان بدانید که او پس از من ولیّ شماست!». این سخن را ابوبکر و عمر شنیدند، و این بریده هم زنده است و هنوز نمرده، آیا دیگر جای سخنی پس از این گفتار پیامبر (ص) کسی را هست؟ پس بی هیچ مشورتی با عمر بیعت کرد، و او هم در نظر آنان از مردم شیوه‏ای پسندیده در پیش گرفت. تا آنگاه که مرگش در رسید. به خود گفتم، با آن چیزهایی که در جایگاههای ایستادگی از من دیده، و با آن سخنانی که درباره‏ی من از رسول خدا (ص)، شنیده، این امر را از من نمی‏گرداند. لیکن او مرا یکی از آن شش تن قرار داد، به صُهَیْب فرمان داد پیشنماز مردم شود، و ابوطلحه زید بن سعد انصاری را فرا خوانده به او گفت: «در میان پنجاه مرد از خویشانت شمشیر به دست گرفته هر یک از آن شش تن را که از رضایت دادن با دیگران خودداری کرد بکش». شگفتا از ساخته‏های آن افراد! چه ادّعا کردند که ابوبکر را پیامبر (ص)، جانشین خود خواسته است، در حالی که اگر چنین چیزی بود از انصار پوشیده نمی‏ماند، و مردم بر پایه‏ی شورا با او بیعت کردند، آنگاه او با نظر خاصّ خودش آن را به عمر واگذار کرد، سپس عمر به نظر شخصی خودش آن را به مشورت در میان شش تن گذاشت. و شگفتی از چنین اختلاف نظرهاست! و به همین دلیل است که دوست ندارم گفتار او را به یاد آورم که گفت: «این شش تن کسانی هستند که رسول خدا (ص)، در حالی از این جهان رفت که از آنان خوشنود بود». پس چگونه به کشتن کسانی فرمان می‏دهد که خدا و رسولش از آنان رضایت دارند؟ شگفت فرمانی است! ولایت هیچ یک بیشتر از به ولایت رسیدن من برایشان ناخوشایند نبود. همگی بودند و می‏شنیدند که من با ابوبکر به احتجاج و استدلال می‏گفتم: ای گروه قریش! برای این امر من از همه‏ی شما شایسته ترم، از شما هیچ کس نیست که قرآن را بخواند، و سنّت را بداند و فرمانبردار حقّ به دین خدا باشد؟ دلیل من آن است که من شایسته‏ی این امر هستم نه قریش؛ زیرا پیغمبر خدا (ص)، گفت: «ولایت کسی راست که رها ساخته باشد». رسول خدا (ص)، برای رها ساختن گردنها از آتش آمد، و افراد را از بند بندگی آزاد کرد، بنابر این ولایت این امت را پیامبر (ص)، دارد. و هر حقّی که او داشت، پس از وی مراست، زیرا آنچه برای قریش، به خاطر برتری (وابستگیشان) به پیامبر، رواست، برای بنی هاشم بیشتر از سایر خاندانهای قریش رواست، و از میان افراد خاندان هاشم از همه بیشتر مرا شایان است، بدان جهت که پیغمبر (ص)، در روز غدیر خم گفت: «هر کس که من مولای او هستم پس علی هم مولای او است» مگر اینکه قریش، بدون در نظر گرفتن پیغمبر (ص)، خود را بر عرب برتر ادّعا کند! اگر چنین می‏خواهند پس بگویند. آن گروه ترسیدند که اگر سرپرستی آنان به من سپرده شود جانهایشان را بگیرم و گلویشان را فشار دهم و در امر زمامداری بهره‏ای نداشته باشند، لذا یکپارچه علیه من متحد شدند تا اینکه ولایت را از من به سوی عثمان برگردانیدند، بدان امید که بدان دست یابند و در میان خود دست به دست بگردانند. در همان حال که چنین می‏کردند ناگهان سروشی بانک برداشت، و کسی ندانست که او کیست، و مردم مدینه در همان شب که با عثمان بیعت کردند شنیدند که آن سروش چنین می‏سراید: یَا نَاعِیََ الاًِّْ سْلاَ مِ قُمْ فَانْعِهِ قَدْ مَاتَ عُرْفٌ وَبَدَا مُنْکَرٌ مَا لِقُرَیْشٍ لاَ عَلَی کَعْبِهَا مَنْ قَدَّمُوا الْیَوْمَ وَمَنْ أَخَّرُوا اًِّنَّ عَلِیّاً هُوَ أَوْلَی بِهِ مِنْهُ فَوَلُّوهُ وَلاَ تُنکِرُوا برخیز و شیون کن بر اسلام ای برادر نیکی بمرد و گشت زشتیها پدیدار هرگز قریش و خواستارانش نمانند پس ماندگانش یا سوارانش بر این کار آری علی شایسته‏تر از آن دیگران است جز او کسی را مرد این میدان مپندار آنگاه مرا به بیعت کردن با عثمان فرا خواندند، و من با ناخوشایندی بیعت کردم و آن را به حساب (جهاد در راه خدا) گذاشتم، و به سرخوردگان و نا امیدشدگان آموختم که بگویند: خدایا دلها برای تو یکتو شدند، و چشمها به سوی تو به تکاپو افتادند، و زبانها ترا فرا خواندند، و در کارها به نجوا تو به داوری خواسته شدی، پس میان ما و مردم ما راهی به حق بگشای. خدایا! زبان شکوه به سویت گشاییم از غیبت [یا از دست دادن] پیامبرمان، و بسیاری دشمنانمان، و کمی شمارمان، و در نگرش مردم ناچیزیمان، و سختگیری روزگار، و گرفتار شدن در فتنه‏ها را؛ خدایا با عدلی که پدیدار می‏گردانی، و توانمندی حقی که می‏شناسانی گره از کار ما بگشای! عبدالرّحمان بن عوف گفت: «پسر ابی طالب، تو بدین امر آزمندی». گفتم: آزمند آن نیستم، بلکه تنها خواستم میراث رسول خدا (ص)، و حقّ اوست، و اینکه امتش پس از او ولای مرا داشته باشند، و شما از من بر آن آزمندترید؛ زیرا میان من و آن پرده کشیدید، و با شمشیر رویم را از آن برگردانیدید. خدایا! بر قریش از تو یاری می‏خواهم و دست دعا به سویت می‏گشایم؛ زیرا آنان بودند که پیوند خویشی مرا (با پیامبرت) بریدند، و پیشینه‏هایم در جهاد را پایمال کردند، و حقّم را بردند، و ارزشم را کوچک شمردند، و جایگاه والایم را پایین آوردند، و درباره‏ی حقّی که من از آنان برای آن سزاوارترم یکپارچه با من به ستیز برخاستند و آن را از کفم ربودند، آنگاه گفتند: «اندوهگنانه شکیبا بزی یا متأسفانه بمیر». به خدا سوگند اگر آنچان که وابستگیم را با رسول خدا نپذیرفتند، می‏توانستند پیوند خویشیم را با او بگسلند چنین می‏کردند، لکن راهی برای این کار نیافتند! بی گمان حقّ من بر گردن این امّت همچون کسی است که خواسته‏ی حقّی تا سر رسید معیّنی بر مردمی دارد، که اگر به نیکی در پرداخت حقّش پیش از پایان یافتن سر رسید شتاب کردند سپاسگزارانه آن را می‏پذیرد، و اگر پرداخت آن را تا پایان سر رسید پس انداختند، بدون سپاس آن را می‏گیرد، و شخص برای تأخیر شدن در حقش نکوهیده نمی‏شود، نکوهش سزای کسی است که حقّ دیگری را بگیرد. رسول خدا (ص)، مرا متعهّد به پیمانی کرده گفت: «پسر ابی طالب ولایت امتم حقّ توست، اگر به درستی و عافیت تو را ولیّّ خود کردند، و با رضایت درباره‏ی تو به وحدت نظر رسیدند امرشان را به عهده گیر و بپذیر، اما اگر درباره‏ی تو به اختلاف افتادند، آنان را به خواست خود واگذار؛ زیرا خدا راه گشایشی به روی تو باز خواهد کرد». پس چون در پیرامون خود نگریستم نه یاری جستم و نه یاوری یافتم جز افراد خاندانم، و لذا نسبت به نابودیشان بیمناک شده از آوردن آنان به میدان خودداری ورزیدم؛ اگر پس از رسول خدا (ص)، عمویم حمزه و برادرم جعفر را داشتم هرگز به اجبار و ناخوشایندی بیعت نمی‏کردم، لیکن گرفتار دو مرد تازه به اسلام گراییده: عبّاس و عقیل بودم، و به همین جهت از نابودی افراد خاندانم خودداری ورزیدم، و چشم پرخاشاک فرو بستم، و استخوان در گلو آب دهان فرو خوردم، و بر کاری تلختر از تلخ گیاه شکیبایی پیشه کردم، و قلبم از دردی رنج آورتر از زخم خنجر درد می‏کشید. و امّا درباره‏ی عثمان آنچه باید گفت این است که کار او گویی همچون دانش مردم نخستین (در تاریخ) است که دانش آن در پیشگاه پروردگارم جزئی از یک اصل و قانون است (و می‏شد آن را بر طبق قوانین تاریخ و سنّت الهی پیش بینی کرد)، پروردگارم نه (در بیان قوانین و سنن اجتماعی) گم می‏شود و نه چیزی را فراموش می‏کند. بدریان از یاری او دست برداشتند و مصریان او را کشتند. و به خدا سوگند من در این کار نه فرمان دادم و نه کسی را بازداشتم، اگر به کشتنش فرمان داده بودم قاتل بودم، و اگر بازداشته بودم یاور شمرده می‏شدم. آن امر به گونه‏ای بود که نه دیدن آن (برای رسیدن به حقیقت) سودی در برداشت، و نه آگاه شدن از آن بهبودی در داوری نسبت بدان ایجاد می‏گردد؛ امّا چیزی که به طور قطع می‏توان گفت آن است که یاری کننده‏ی او نمی‏تواند بگوید: «کسی به یاریش برنخاست که من از او بهترم»، و آن کس که از یاریش دست برداشت نیز نمی‏تواند بگوید: «آن کس که او را یاری کرد از من بهتر است». من سخنی فراگیر درباره‏ی کار عثمان می‏گویم: همه چیز را برای خود خواست و در این خودخواهی بد روشی در پیش گرفت، شما هم در برابر او بیتابی و ناشکیبایی کردید و بد شیوه‏ای در پیش گرفتید، و خدا در میان شما [میان ما «خ»] و او داوری می‏کند. به خدا سوگند هیچ تهمتی [خدشه‏ای «خ»] در خون عثمان به دامان من نمی‏چسبد. من در آن هنگامه جز فردی از مسلمانان مهاجر به شمار نمی‏رفتم که در خانه‏ام نشسته بودم، چون او را کشتید آمدید با من بیعت کنید. من نپذیرفتم و شما نیز خودداری مرا نپذیرفتید. دستم را در برابر پیشنهاد دست بیعت دادن شما بستم و شما به زور آن را گشودید، چون آن را گشودم دست یاری به سویم دراز کردید، سرانجام برای بیعت کردن با من همچون شتران تشنه‏ای که بر سر آبشخور رسیده به یکدیگر تنه می‏زدید، تا آنجا که گمان کردم در این هیاهو مرا و برخی دیگر از خودتان را می‏کشید؛ بگونه‏ای که کفشها از پای کنده شد، و ردا از دوشها افتاد، و فرد ناتوان پایمال گردید، و شادی مردم از بیعت با من بدان جا کشید که خردسالان به بیعت آورده شدند، و سالخوردگان ناتوان لنگان لنگان خود را رسانیدند، و بیماران بر پشت حمل گردیدند، و دوشیزگان نو رسیده پوشش از سر برگرفتند و پیش آمدند. و گفتند بر همان پایه با تو بیعت می‏کنیم که با ابوبکر و عمر بیعت کردند؛ زیرا ما از تو شایسته‏تری برای این امر نمی‏یابیم، و جز به تو به دیگری رضایت نمی‏دهیم، بیعت ما را بپذیر. نه از پیرامونت پراکنده شویم و نه با تو مخالفت کنیم. لذا بر پایه‏ی کتاب خدا و